Düzimaniya bêmîxwer*
Dilaver Zeraq
Duzimanî an jî şiyana zanîn û axivîna bi du zimanan, ji bo gel û neteweyên ku di nav sîstemeke netewe-dewletî dinên xwe yên pergalî, bi zimanê dayika xwe dixwînin; Diyadeyeke avantajı ye kuli ser ”xwebûneke nehatî arîşedarkirin” rûdinê.
Mirovên ku jiyana xwe ya li darê dinê bi wî awayî diqedînin, dikarin danûstendinên xwe, hevpêwendiyên xwe, hevgiriyên xwe û hevdijiyên xwe yên bi heyînên din re, di ser vê asayûênî dayînî Loma jî, gava endamekî ji neteweyên ku ”halê wan hal e ”, pêwendî bi zimanekî ji bilî zimanê xwe yê zikmakî re datîne, konut pêwendî, bi temamî di ser zimanê wî yê zimanekî re çêzimanîêbe Duyem , çarem) dikare digel taybetî û renguawayên xwe, li rex zimanê zikmakî yê wî kesî bimîne û önlük zimanê Duyem (an jî sêyem, çarem) yê wî kesî.
Ev awa duzimani, ya heri sıradan, ya herî mirovane, ya da herî beraqil û qebûlbar e.
Herçi em kurd, li bakur, ji sed salî bi vir ve eat, em bi her awayî ji avantajı ketî behsê bêpar in û residence rewşa “der-avantajbûn”ê hê jî dikude.
Heta salên 1980yî, piraniya kurdan, li bakur, peşî li malê, zimanê xwe yê zikmakî hîn dibûn û paşê di fêrgehên dewletê de zimanê tirkî li wan diqelibî û yerleşim lêqelibî; Traumayeke jiyani ku wê qet ji hiş, derneyê giyen ji, kürtten re çêdikir. Û kurdên ku heta wan çaxan diçûn fêrgeha destpêkî, pistî destpêka xwendina sîstematîk ya dewletê, hînî tirkî dibûn.
Lê ji salên 1980yî û bi vir ve ye, êdî bayê tirkî yê asîmîlasyonê xurttir û dorfirehtir diwezîne, ‘bi awayekî zimnî’ pistê ji hinek kurdan hiildide û mîna ku bixwaze dara kurdî rûmîrû de koko kurdi dike.
Roja îroyîn, êdî li bakur, hînbûna tirkî, ji hînbûna zimanê serdest derbasî qonaxeke dîtir bûye; kurdêdî wekî zimanê xwe yê yekem hînî tirkî sole. in di vî halî, tirkî, wekî zimanê yekem serweriya xwe dide pêş û;
a) kesên ku paşê hewl didin kurdî hîn bibin, kurdiyê mîna zimanê Duyem yê sêwî datînin rex tirkî,
b) kesên ku hindi bi kurdî dizanin, kurdiya xwe, mina zimanê Duyem, datînin rex tirkî,
c) kesên ku bi awayekî korfeleqî û mucîzewî bi kurdî dizanin, kurdiya xwe, mîna zimanê Duyem, datînin rex tirkî,
d) kesên ku bi perwerdehiya sîstematic tirkî hîn bûne, tirkiya xwe mîna zimanê xwe yê hîmî û aslı datînin be kurdiya xwe ya ku bi awayekî devkî hîn bûne.
Ev awa duzimani, “duzimaniya bêmîxwer” e ku ast, zanîn, bikaranîn û kêrhatîbûna her du zimanan, (kurdî û tirkî) li gorî derav, helumerc û bikaranînê diguhere û kêrhatîbûne n û agahiyên ku bi wan zimanan belav bûne, bi uzakta ekî qutoqutoû ji hev dûr hîn bibin û bi taybetî di warê têgihîn, şirovekirin û pênasekirinê de tim birîndar (an jî derbxwarî) bimînin.
Ev reng duzimanî, ji bo netweyeke wekî neteweya kurd, ji mirinê wedetir e. Ji ber ku ne mirin e; Ye lê kûtmayîn e, kêmfamkirin e, kêmavakirin e û birîndariya heş û famê ye ku beseke zêde ji birînê veya û kurdî bi xwe.
Bi gotineke dî; ”duzimaniya bêmîxwer” ew e ku birîneke mirov hebe lê beseke zêde ya wê birînê ne ji çerm, xwîn, his, goşt, sehek, hestî, ruh, can û laşê mirov be.
Birîna ne ji çerm, xwîn, goşt, hest, ruh û laşê mirovî bi xwe, kêm digire û teşeneki Tabana; li can û hişê mirov belav Tabana, di her endamê laşê mirov de bi cî Tabana û êdî wisa Tabana kum mirov dibêje qey ew tek parça ji mirov e.
Îcar, kîngê ew tegin dest bi axivîn û leqînê dike, hingê hej li hiş û gianê zimanî dikeve û êdî ”birîndar bi birîna xwe nizane” û bi têgihîn û kirinê”qwe yêyêx man li ser ”mîxwereke Esasî” daye rûniştandin û pê re jî mîxwereke taybetû ya dîtir saz kiriye û êdî bûye zanayê du zimanên kul li rex hev disekinin.
Le kurê pirê ne wisa yiyin.
Home ”newisabûn” bêtir di werger û lihevanînên her du zimanan de, (kurdî-tirkî), bi pêş de tê ku hem ji alî zimanî hem ji alî candî hem ji alî ferasetê hem de ji alî hisberiya jiyani ve nelihevî ûşaştî ” çêdibin û ji vê ”bêmîxweriyê” tenê xisar digitihîje kurdî.
Ev xisar, bêtir di zimanê candî de dide der ku kurdên bakur ên bi zimanê tirkî xwendî, pêşî zanîn û agahdariya xwe li ser maina sew tirkî saz û paşê jî radibin ji kurdî biwêj, qalibaî ûnjitî xweşehitîneke sosretî ” (1) Ayrıca çêdik in çan kürdî. Dik her çend, ew dibêjin qey, bi vê wergera sosretî, dengê xwe digihî’s ”tirkî” jî, di rastiya xwe de, ew ve wergera kurdî veya bo türkî, ne ji bo tirkan lê ji bo wolf ku bi wolf niza. Tew serbarê ser, tirkî jî bi vê wergera hanê li xwe dimîne şûmetel.(2)
Ji bo vê yekê du mînakên ji sosretan bes e; Yek jê biwêj-qalib e bi weergereke motamot tê nivîsîn ya dî jî risteke helbestê.
“Kurtla yer, kuzuyla ağlarlar” (Bi gur re dixwin bi xwedî re şînê Dikin (diğerleri)
“Dağ Keçilerine Uyumak Haramdır-Rênas Jiyan” (Ji qewmê pezkovî re xew heram e-Rênas Jiyan)
Îro ro, kurdên ku bi “duzimanîya bêmîxwer” di nav du zimanan (kurdî-tirkî) de asê mane, di qonaxa herî dijwar û kujek ya ”lixwenebanbûnê” ne û di rihetî û comforta vê qonaxêan mezin digihînin kurdî û sed korayî; ne deri bi vê nivîsê, ji alî gelek kurdan ve, hatine (û tên) hişyarkirin, lê xem ne xema wan e, tegın ne birîna wan e, êş ne êşa wan e, çiraya li ber kuran e, bilûra stanli guira.. .
(1) Jixweşehitîn: ji bo soul û bingeha zimanî, bi wateya ‘erozyon’ê de bi snow tînî.
(2) Sedema vê şûmetelmanê residence e: ew qalib, derbiran, biwêj û gotinên pêşîyan bi wî awayî û bi awayekî candî di tirkî de tunene. Loma gava tirkî bi tirkî wan derbiranan bixwîne, ne gengaz e jê fam bike.
*Karıştırıcı: Li gorî ferhenga etîmologîyê (https://www.etimolojiturkce.com/kelime/mih) peyva ”mêx” farsça ye; û ji ber ku konut peyv wekî ‘mîx’ di kurdî de jî heye, min çêtir dît peyvê wekî ‘mîx+wer’ bi kar bînim ku wekî ‘mîhver’ jî tê nasîn û zanîn.
